Θεραπεία Σχημάτων – ST

Η Θεραπεία Σχημάτων (ΘΣ) – Schema Therapy (ST) αναπτύχθηκε από τον Dr. Jeffrey Young, PhD και τους συνεργάτες του τη δεκαετία του 90΄, επεκτείνοντας την παραδοσιακή Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπεία και ενσωματώνοντας στοιχεία από την θεωρία της προσκόλλησης, την θεωρία των αντικειμενότροπων σχέσεων και την θεραπεία Gestalt. Ο Dr. Young αρχικά συνεργάστηκε με τον Dr. Aaron Beck (ιδρυτή της Γνωσιακής θεραπείας) ως Γνωσιακός Θεραπευτής. Ενώ εργαζόταν με θεραπευόμενους στο Κέντρο Γνωσιακής Θεραπείας στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, ο Dr. Young και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι ορισμένοι θεραπευόμενοι με κοινά χαρακτηριστικά δεν επωφελήθηκαν τόσο από την τυπική προσέγγιση. Αυτοί οι θεραπευόμενοι είχαν συνήθως μακροχρόνια μοτίβα σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών, γεγονός που απαιτούσε ένα διαφορετικό τρόπο παρέμβασης. Η προσοχή του Dr. Young στράφηκε σε τρόπους για να βοηθήσει τους θεραπευόμενους του να αντιμετωπίσουν και να τροποποιήσουν αυτά τα βαθύτερα μοτίβα, γνωστά και ως «σχήματα».

Αυτά τα σχήματα ή μοτίβα είναι διάχυτα και αποτελούνται από αρνητικές/δυσλειτουργικές σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορές, σωματικές αισθήσεις και μνήμες που δημιουργούνται στην παιδική ή και εφηβική ηλικία ως αποτέλεσμα μη κάλυψης των βασικών συναισθηματικών αναγκών του ατόμου. Οι συναισθηματικές ανάγκες ενός παιδιού είναι: i) οι ασφαλείς δεσμοί με τους άλλους (ασφάλεια, σταθερότητα, φροντίδα, αποδοχή), ii) η αυτονομία, η ικανότητα και η αίσθηση ταυτότητας, iii) η ελευθερία έκφρασης των αναγκών και των συναισθημάτων, iv) ο αυθορμητισμός και το παιχνίδι, v) τα ρεαλιστικά όρια και ο αυτοέλεγχος. Η έλλειψη αυτών των αναγκών οδηγεί στην δημιουργία αρνητικών μοτίβων για τον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο, τα οποία επαναλαμβάνονται και επεξεργάζονται σε όλη τη ζωή του ατόμου, θέτοντας εμπόδια για την επίτευξη των στόχων του και την ικανοποίηση των αναγκών του. Μερικά παραδείγματα πεποιθήσεων είναι: «Δεν αξίζω την αγάπη», «Είμαι αποτυχημένος», «Οι άνθρωποι δεν νοιάζονται για μένα», «Δεν είμαι σημαντικός», «Κάτι κακό θα συμβεί», «Οι άνθρωποι θα με εγκαταλείψουν», «δεν θα ικανοποιήσω ποτέ τις ανάγκες μου», «δεν θα είμαι ποτέ αρκετά καλός» κλπ…

          Αυτά τα σχήματα διαιωνίζονται συμπεριφορικά μέσω των στρατηγικών αντιμετώπισης της αποφυγής (πχ. Το άτομο αποφεύγει να έρθει αντιμέτωπο με μία κατάσταση που τον δυσφορεί), της παράδοσης (πχ. Το άτομο παραδίνεται στο σχήμα του και δέχεται παθητικά την κατάσταση) και της υπεραναπλήρωσης του σχήματος (πχ. Το άτομο λειτουργεί αντίθετα από το σχήμα με αποτέλεσμα να ‘τρέχει’ συνεχώς για να αποδεικνύει το αντίθετο). Συχνά οι τρόποι αντιμετώπισης ενεργοποιούνται από καταστάσεις, οι οποίες θυμίζουν στο άτομο ανάλογες καταστάσεις που έχει ζήσει στο παρελθόν, κατά το οποίο λειτουργούσαν ως προστασία και άμυνα από την εκάστοτε συνθήκη, στο παρόν όμως λειτουργούν βλαπτικά στο άτομο. Για παράδειγμα σκεφτείτε τον εαυτό σας σαν ένα μικρό παιδί, όπου δέχεστε παθητικά την κακοποιητική στάση των γονιών σας (πχ. Σωματική βία, συναισθηματική κακοποίηση). Γνωρίζετε πως εάν αντιδράσετε (πχ. Μιλήσετε, φωνάξετε) θα υπάρχει μεγαλύτερη κακοποίηση από το γονέα. Ο τρόπος αυτός στο παρελθόν σας «προστάτευε» από τη στάση του γονέα και την επιδείνωση της κατάστασης. Στο παρόν όμως σας δυσκολεύει να μιλήσετε, να εκφραστείτε ανοιχτά και να θέσετε τα όρια σας, διότι κάθε φορά που προσπαθούσατε ως παιδί είχατε την αντίδραση των γονιών, με αποτέλεσμα στο σήμερα να έχετε μάθει να δέχεστε παθητικά τις καταστάσεις και να βιώνετε δυσφορία στην ζωή σας.

            Η θεραπεία σχημάτων έχει σχεδιαστεί για να αντιμετωπίζει τις ακάλυπτες συναισθηματικές ανάγκες του ευάλωτου παιδιού, βοηθώντας τον θεραπευόμενο να ‘σπάσει’ αυτά τα μοτίβα σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς, τα οποία είναι συχνά επίμονα, και να αναπτύξει ένα πιο υγιή τρόπο σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς, υιοθετώντας και εσωτερικεύοντας τον υγιή ενήλικα.

         Η θεραπεία σχημάτων έχει δείξει αξιοσημείωτα αποτελέσματα βοηθώντας τους ανθρώπους να αλλάξουν πρότυπα με τα οποία έζησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμη και όταν άλλες μέθοδοι και προσπάθειες που είχαν δοκιμάσει στο παρελθόν δεν ήταν επιτυχείς.


Η έννοια του Σχήματος

            Τα σχήματα συνήθως δημιουργούνται ως αποτέλεσμα τοξικών εμπειριών στην παιδική ηλικία (πρώιμο δυσλειτουργικό σχήμα) και αποτελούν αυτοκαταστροφικές συναισθηματικές και γνωστικές δομές που επαναλαμβάνονται στην διάρκεια όλης της ζωής του ατόμου.

            Το σχήμα είναι ένα ευρύ και σταθερό μοτίβο, που αναπτύσσεται κατά την παιδική ή εφηβική ηλικία και αποτελείται από μνήμες, συναισθήματα, γνωσίες και σωματικές αισθήσεις. Αφορά τον εαυτό και την σχέση με τους άλλους, εξελίσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου και είναι δυσλειτουργικό. Στην ουσία αποτελούν την ταυτότητα του ατόμου και καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το άτομο σκέφτεται, νιώθει, συμπεριφέρεται και αλληλεπιδρά με άλλους.

Κατηγορίες Σχημάτων

Αποσύνδεση και Απόρριψη: Τα σχήματα δημιουργούνται ως αποτέλεσμα μίας απόμακρης ψυχρής, απορριπτικής, συγκρατημένης, μοναχικής, εκρηκτικής, απρόβλεπτης και κακοποιητικής οικογένειας με αποτέλεσμα να μην ικανοποιούνται οι συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού για στοργή, ασφάλεια, σταθερότητα, μοίρασμα συναισθημάτων, αποδοχή, σεβασμό και συναισθηματική αντιστοίχιση.

1. Συναισθηματική Στέρηση (στέρηση στοργής, προστασίας και συναισθηματικής αντιστοίχισης):

Η πεποίθηση και η προσδοκία ότι οι πρωταρχικές σας συναισθηματικές ανάγκες δεν θα ικανοποιηθούν ποτέ. Η αίσθηση ότι κανείς δεν θα σας φροντίσει, θα σας καθοδηγήσει, θα σας προστατεύσει ή θα σας συμπονέσει.

2. Εγκατάλειψη/Αστάθεια:

Η πεποίθηση και η προσδοκία ότι οι άλλοι θα φύγουν (πχ. θα με εγκαταλείψει για κάποιο άλλον καλύτερο), ότι είναι αναξιόπιστοι, οι σχέσεις είναι εύθραυστες, η απώλεια είναι αναπόφευκτη και ότι τελικά θα καταλήξετε μόνοι.

3. Καχυποψία/Κακοποίηση:

Η πεποίθηση ότι οι άλλοι είναι καταχρηστικοί, χειριστικοί, εγωιστές ή θέλουν να σας πληγώσουν, κακοποιήσουν, να σας χρησιμοποιήσουν, να σας πουν ψέμματα και ότι δεν πρέπει να τους εμπιστευτείτε.

5. Κοινωνική Απομόνωση/Αποξένωση:

Η διάχυτη αίσθηση μοναξιάς, σε συνδυασμό με ένα αίσθημα αποξένωσης (πχ. είμαι διαφορετικός, δεν ανήκω πουθενά).

4. Ελαττωματικότητα/Ντροπή:

Η πεποίθηση ότι είστε ελαττωματικός, ανεπιθύμητος, κατώτερος, ανήμπορος, κατεστραμμένος ή μη αγαπητός και ως εκ τούτου θα απορριφθείτε. Μπορεί να νιώθετε υπερευαισθησία στην επίκριση και την απόρριψη, αίσθημα ντροπής, αμηχανίας και ανασφάλειας για τα αντιληπτά ελαττώματα.

Ανεπαρκής Αυτονομία και Επίδοση:

Τα σχήματα δημιουργούνται ως αποτέλεσμα μίας υπερβολικά εμπλεκόμενης και υπερπροστατευτικής οικογένειας που υπονομεύει την αυτοπεποίθηση του παιδιού, την ικανότητα του να διαχωρίζει και να λειτουργεί ανεξάρτητα, και δεν ενισχύεται η καλή επίδοση του παιδιού εκτός της οικογένειάς του.

2. Εξάρτηση/Ανικανότητα:

Η πεποίθηση ότι δεν είστε σε θέση να πάρετε τις σωστές αποφάσεις σας, ότι η κρίση σας είναι αμφισβητήσιμη και ότι πρέπει να βασιστείτε σε άλλους για να σας βοηθήσουν να ξεπεράσετε τις καθημερινές σας ευθύνες (αίσθημα αβοήθητου).

4. Αποτυχία:

Η πεποίθηση ότι θα αποτύχετε, ότι δεν θα μπορέσετε να αποδώσετε αρκετά καλά και ότι οι άλλοι είναι καλύτεροι (πχ. Είμαι ανεπαρκής, βλάκας, ατάλαντος, κατώτερος και χαμηλού κύρους συγκριτικά με άλλους).

Προσανατολισμός στους άλλους

Τα σχήματα δημιουργούνται ως αποτέλεσμα της αποδοχής υπό όρους – προϋποθέσεις από την οικογένεια, με αποτέλεσμα τα παιδιά για να κερδίσουν την αγάπη, την προσοχή και την επιδοκιμασία καταστέλλουν τις δικές τους συναισθηματικές ανάγκες και επιθυμίες. Αυτή η υπερβολική επικέντρωση στις επιθυμίες, στα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων σε βάρος του ίδιου του εαυτού γίνεται με στόχο την απολαβή της αγάπης, την επίτευξη της επιδοκιμασίας, την διατήρηση της σύνδεσης και την αποφυγή της διαμάχης.

  1. Υποτακτικότητα (αναγκών και συναισθημάτων): Η πεποίθηση ότι πρέπει να υποκύψετε στον έλεγχο των άλλων, διαφορετικά θα υπάρξει τιμωρία ή απόρριψη (αποφυγή θυμού και αντίποινας).
  2. Αυτοθυσία: Η πεποίθηση ότι πρέπει να εγκαταλείψετε οικειοθελώς τις δικές σας ανάγκες για χάρη των άλλων (υπερενσυναίσθηση) συνήθως σε ένα σημείο που είναι υπερβολικό και είναι εις βάρος της προσωπικής σας ικανοποίησης.
  3. Αναζήτηση Επιδοκιμασίας/Αναγνώρισης: Η αίσθηση ότι η επιδοκιμασία, η προσοχή και η αναγνώριση είναι πολύ πιο σημαντικά από την αυθεντική αυτοέκφραση και το να είστε αληθινοί με τον εαυτό σας. Η αίσθηση της αυτοεκτίμησης εξαρτάται από τις αντιδράσεις των άλλων, με αποτέλεσμα να υπάρχει υπερβολική έμφαση στην εμφάνιση, το κύρος, την οικονομική κατάσταση, την κοινωνική αποδοχή και την επιτυχία, ως μέσα προσοχής, θαυμασμού και επιδοκιμασίας.

Υπερεπαγρύπνηση και Αναστολή

Τα σχήματα δημιουργούνται ως αποτέλεσμα μίας απαιτητικής και τιμωρητικής οικογένειας με απουσία έκφρασης ευχάριστων συναισθημάτων παρά μόνον την έκφραση της απαισιοδοξίας (τελειοθηρία, αίσθηση του καθήκοντος, τήρηση κανόνων, απόκρυψη συναισθημάτων, αποφυγή των λαθών). Υπάρχει ένα διάχυτο πρότυπο καταστολής των αυθόρμητων συναισθημάτων, παρορμήσεων και επιλογών και ταυτόχρονα εκπλήρωσης άκαμπτων κανόνων με στόχο την επίδοση και την επίτευξη ηθικής συμπεριφοράς, εις βάρος όμως της προσωπικής ευχαρίστησης, της χαλάρωσης, της επίτευξης στενών σχέσεων και γενικά της υγείας.

  1. Συναισθηματική Αναστολή: Η πεποίθηση ότι πρέπει να ελέγχετε την αυτοέκφρασή σας διαφορετικά οι άλλοι θα σας απορρίψουν ή θα σας επικρίνουν, με αποτέλεσμα να αναστέλλετε τον θυμό σας, τις θετικές σας παρορμήσεις, την έκφραση της ευαλωτότητάς σας και την εκλογίκευση των καταστάσεων της ζωής σας με την ταυτόχρονη παράβλεψη των συναισθημάτων σας.
  2. Αρνητικότητα/Απαισιοδοξία: Η διάχυτη πεποίθηση ότι οι αρνητικές πτυχές της ζωής υπερτερούν των θετικών, μαζί με τις αρνητικές προσδοκίες για το μέλλον. Κυριαρχεί η σημασία στις αρνητικές πτυχές της ζωής (πχ. Τα πράγματα θα πάνε άσχημα, η ζωή μου καταρρέει) και όχι στις θετικές. Λόγω της υπερβολικής εστίασης της προσοχής σας στην αρνητική έκβαση των πραγμάτων, μπορεί να εμφανίζετε αναποφασιστικότητα, ανησυχία, μοιρολατρία και επαγρύπνηση σε ότι σας συμβαίνει.
  3. Ανελαστικά Πρότυπα: Η πεποίθηση ότι πρέπει να είστε ο καλύτερος, να προσπαθείτε πάντα για την τελειότητα ή ότι πρέπει να αποφεύγετε τα λάθη και να μοχθείτε για να ικανοποιήσετε τα υψηλά εξωτερικευμένα πρότυπα με σκοπό να αποφύγετε την επίκριση. Η εκπλήρωση αυτών των εσωτερικευμένων προτύπων οδηγεί σε έκπτωση της ευχαρίστησης, της χαλάρωσης, της επίτευξης, της αυτοεκτίμησης, της υγείας και των προσωπικών σχέσεων.
  4. Τιμωρητικότητα: Η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού σας πρέπει να τιμωρούνται σκληρά για τα λάθη ή τις ελλείψεις τους. Μπορεί να εκφράζετε τιμωρητικότητα, θυμό, μη ανεκτικότητα και ανυπομονησία με τους ανθρώπους που δεν ικανοποιούν τις προσδοκίες και τα πρότυπα που έχετε θέσει για εσάς και το ευρύτερο πλαίσιο σας.

Ανεπαρκή όρια

Τα σχήματα δημιουργούνται ως αποτέλεσμα μίας επιτρεπτικής, υπερεπιεικής οικογένειας με έλλειψη κατεύθυνσης και επίβλεψης στο παιδί. Σε κάποιες περιπτώσεις το παιδί μπορεί να μην έχει ωθηθεί στην αντοχή της δυσφορίας ή να μην έχει λάβει επαρκή καθοδήγηση, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ανεπαρκή εσωτερικά όρια, δυσκολία σεβασμού στα δικαιώματα των άλλων, δυσκολία στην συνεργασία με τους ίδιους, μειωμένη αίσθηση ευθύνης απέναντι στους άλλους και δυσκολία δέσμευσης και επίτευξης ρεαλιστικών στόχων.

  1. Αυτονόητο Δικαίωμα/Μεγαλομανία: Η αίσθηση ότι είστε ξεχωριστοί ή πιο σημαντικοί από τους άλλους, ότι έχετε αυτονόητα ειδικά δικαιώματα και προνόμια, και ότι δεν χρειάζεται να ακολουθείτε τους κανόνες όπως άλλοι άνθρωποι, παρόλο που μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στους άλλους. Μπορεί επίσης να εκδηλωθεί σε υπερβολική εστίαση στην ανωτερότητα με σκοπό την κατοχή εξουσίας ή ελέγχου (πχ. Να επικεντρώνεστε στο να είστε ανάμεσα στους πιο επιτυχημένους, πλουσίους, διάσημους). Συχνά μπορεί να εμφανίζετε ανταγωνιστικότητα και κυριαρχικότητα απέναντι στους άλλους, επιβολή της άποψης σας και έλεγχο της συμπεριφοράς των άλλων σύμφωνα με τις δικές σας επιθυμίες.
  2. Ανεπαρκής Αυτοέλεγχος/Αυτοπειθαρχία: Η αίσθηση ότι δεν μπορείτε να επιτύχετε τους στόχους σας, ειδικά εάν η διαδικασία περιέχει βαρετές, επαναλαμβανόμενες ή απογοητευτικές πτυχές. Είναι πιθανό να εμφανίζετε χαμηλή ανοχή στο αίσθημα της απογοήτευσης και ματαίωσης αναφορικά με την επίτευξη των προσωπικών σας στόχων ή τη συγκράτηση της υπερβολικής έκφρασης των συναισθημάτων σας και των παρορμήσεών σας, με αποτέλεσμα να οδηγήστε σε επιζήμια αποτελέσματα για τον εαυτό σας και τους άλλους.

Λίστα τρόπων λειτουργίας

            Οι τρόποι λειτουργίας είναι το σύνολο των σχημάτων, των γνωσιών, των συναισθημάτων, των συμπεριφορών και των στρατηγικών αντιμετώπισης στο άτομο σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Το άτομο μπορεί να μετακινείται μεταξύ πολλών τρόπων λειτουργίας. Στην ουσία αποτελούν την «πανοπλία» του ατόμου από μία κατάσταση, στην οποία νιώθει δυσφορικά και προσπαθεί να τη διαχειριστεί με τους τρόπους λειτουργίας που έχει μάθει από την παιδική του ηλικία. Στην πραγματικότητα όμως οι τρόποι αυτοί μπορεί να οδηγήσουν σε μια μεγαλύτερη δυσφορία και δυσλειτουργία του ατόμου σε διαφόρους τομείς της ζωή του.

            Οι τρόποι λειτουργίας κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες: Παιδικοί τρόποι λειτουργίας, Γονεϊκοί τρόποι λειτουργίας, Δυσπροσαρμοστικοί τρόποι λειτουργίας αντιμετώπισης καταστάσεων (coping modes) και ο τρόπος λειτουργίας του Υγειούς Ενήλικα.

Κατηγορίες τρόπων λειτουργίας

Παιδικοί τρόποι λειτουργίας:

  1. Ευάλωτο/ μοναχικό/ εγκατελελειμμένο/ κακοποιημένο παιδί: αισθάνεται μοναχικό, απομονωμένο, λυπημένο, απαισιόδοξο, μη υποστηριζόμενο, ελαττωματικό, άχρηστο, ανάξιο να το αγαπήσουν, στερημένο, αδύναμο, ανίσχυρο, συντετριμμένο, ανίκανο, αβοήθητο, καταπιεσμένο, αποκλεισμένο, ηττημένο, απελπισμένο, φοβισμένο, ανήσυχο, ότι τον εκμεταλλεύονται και αμφιβάλλει για τον εαυτό του. Νιώθει ότι κανένας δεν θα ικανοποιήσει τις ανάγκες του και ότι θα το εγκαταλείψουν.
  2. Θυμωμένο, οργισμένο παιδί: αισθάνεται έντονα θυμωμένο, έξαλλο, εξοργισμένο, απογοητευμένο, ανυπόμονο επειδή οι βασικές συναισθηματικές (ή σωματικές) ανάγκες του ευάλωτου παιδιού δεν ικανοποιήθηκαν. Νιώθει προδομένο, εγκαταλελλειμμένο, προδομένο και εκφράζει έντονα το θυμό του με λεκτικό και μη λεκτικό τρόπο.
  3. Παρορμητικό/απείθαρχο/ κακοποιημένο παιδί: ενεργεί βάσει παρορμήσεων με εγωιστικό ή ανεξέλεγκτο τρόπο για να ακολουθήσει τον δικό του τρόπο και συχνά δυσκολεύεται να καθυστερήσει τη βραχυπρόθεσμη του ικανοποίηση. Συχνά νιώθει έντονο θυμό, είναι έξαλλο, εξοργισμένο, απογοητευμένο, ανυπόμονο όταν αυτές οι μη βασικές επιθυμίες ή παρορμήσεις δεν μπορούν να ικανοποιηθούν. Έχει χαμηλή ανοχή στη δυσαρέσκεια και τη ματαίωση, δυσκολεύεται να δεχθεί περιορισμούς και συμπεριφέρεται σαν ένα κακομαθημένο παιδί.

Γονεϊκοί τρόποι λειτουργίας:

  1. Επικριτικός/ Τιμωρητικός Γονέας: αισθάνεται ότι ο εαυτός του ή οι άλλοι αξίζουν τιμωρία και συχνά ενεργεί με βάση αυτά τα συναισθήματα κατηγορώντας, τιμωρώντας ή κακοποιώντας τον εαυτό του ή άλλους. Αυτός τρόπος λειτουργίας είναι ο καθρέφτης για το τι έκανε ο γονέας και οι σημαντικοί άλλοι στο άτομο για τον υποτιμήσουν, τον επικρίνουν και να τον τιμωρήσουν, με αποτέλεσμα ο τελευταίος να ενεργεί με τον ίδιο τρόπο στον εαυτό του και στους άλλους (πχ., αυτο-επίκριση, ντροπή για τα λάθη, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, αυτοτραυματισμοί, κα).
  2. Απαιτητικός Γονέας: αισθάνεται ότι ο «σωστός» τρόπος είναι να είναι τέλειος, να πετυχαίνει σε πολύ υψηλό επίπεδο, να κρατάει τα πάντα σε τάξη, να προσπαθεί για υψηλή θέση, να βάζει τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές του, να είναι αποτελεσματικός και να αποφεύγει τη «σπατάλη» του χρόνου για προσωπική διασκέδαση και χαλάρωση. Τέλος, το άτομο νιώθει ότι είναι λάθος να εκφράζει συναισθήματά του ή να ενεργεί αυθόρμητα. Αυτός ο τρόπος αναφέρεται στη φύση των εσωτερικευμένων υψηλών προτύπων και αυστηρών κανόνων, παρά στο στυλ με το οποίο επιβάλλονται αυτοί οι κανόνες.
  3. Ενοχοποιητικός Γονέας: αισθάνεται ενοχές, φόβο, απειλή, ότι είναι κακός άνθρωπος, ότι φταίει για όλα και ότι είναι υπεύθυνος για τη δυστυχία των άλλων.
  4. Τρομοκρατικός Γονέας: τρομοκρατεί το ευάλωτο παιδί, το οποίο αισθάνεται φόβο και απειλή.

Δυσπροσαρμοστικοί τρόποι λειτουργίας:

Δυσπροσαρμοστικοί τρόποι λειτουργίας παράδοσης:

Υποχωρητικός παραδιδόμενος: Aφιερώνεται στις επιθυμίες των άλλων, συμπεριφέρεται παθητικά και υπακούει τους άλλους για να αποφύγει αρνητικές συνέπειες (πχ φωνές, απόρριψη) και να κερδίσει την αποδοχή τους. Ενεργεί με παθητικό και υποτακτικό τρόπο, επιζητώντας την έγκριση των άλλων ή με αυτο-υποτιμητικό τρόπο γύρω από τους άλλους από φόβο σύγκρουσης ή απόρριψης. Οι προσωπικές του ανάγκες και τα συναισθήματά του είναι καταπιεσμένα. Πολλές φορές ανέχεται την κακή μεταχείριση των άλλων, δεν εκφράζει υγιείς ανάγκες ή επιθυμίες σε άλλους και επιλέγει άτομα που διατηρούν άμεσα το αυτοκαταστροφικό μοτίβο που βασίζεται σε σχήματα.

Δυσπροσαρμοστικοί τρόποι λειτουργίας αποφυγής

Αποστασιοποιημένος προστάτης: Αποσυνδέεται από τις ανάγκες, τα συναισθήματα και τους γύρω του (πχ., αποφυγή κοινωνικών επαφών), διότι πιστεύει ότι τα συναισθήματα θα τον θέσουν σε κίνδυνο. Απορρίπτει την βοήθεια των άλλων. Αισθάνεται αποτραβηγμένος, αποσπασμένος, αποσυνδεδεμένος, αποπροσωποποιημένος, «άδειος» ή βαριεστημένος. Συνήθως έχει την εικόνα του «καλού παιδιού» προς τα έξω, ενώ ενδέχεται να κάνει χρήση ουσιών, επεισόδια υπερφαγίας και αυτοτραυματισμούς.

Αποφευκτικός προστάτης: Αποφεύγει τις κοινωνικές καταστάσεις και τις συγκρούσεις για να μην βιώσει δυσφορικά συναισθήματα.

Θυμωμένος προστάτης: Χρησιμοποιεί το θυμό του για να προστατεύσει τον εαυτό του από τους άλλους, τους οποίους κρατάει σε απόσταση, εκφράζοντας παράπονα για τους ίδιους.

Αποστασιοποιημένος τρόπος λειτουργίας μέσω του αυτοκαθησυχασμού και της αυτοδιέγερσης: Χρησιμοποιεί την απόσπαση για να μην βιώσει αρνητικά συναισθήματα είτε με συμπεριφορές αυτοκαθησυχασμού (πχ. παιχνίδια στον υπολογιστή, φαγητό, κα) είτε με συμπεριφορές αυτοδιέγερσης (π.χ. επικίνδυνα σπορ, κατάχρηση ουσιών, σεξ, τζόγο), οι οποίες ωστόσο έχουν καταναγκαστικό χαρακτήρα.

Δυσπροσαρμοστικοί τρόποι λειτουργίας υπεραναπλήρωσης

Υπεροπτικός τρόπος λειτουργίας: Αποτελεί την υπεραναπλήρωση του ευάλωτου παιδιού.  Πιστεύει ότι χρήζει ειδικής μεταχείρισης, ότι είναι ανώτερος, επιζητά τον θαυμασμό και την αποδοχή των άλλων, εκφράζει ζήλια και ανταγωνιστικότητα στους άλλους, είναι συχνά υπερόπτης, επικριτικός, αλαζονικός, χειριστικός, απαξιωτικός, επιθετικός, κυριαρχικός και υποτιμητικός στους άλλους, συμπεριφέρεται με μεγαλεπήβολο τρόπο και παρουσιάζει έλλειψη ενσυναίσθησης

Εκφοβιστικός/ επιθετικός τρόπος λειτουργίας: Φοβάται ότι θα τον ελέγξουν ή θα τον πληγώσουν οι άλλοι, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιεί ο ίδιος την υποτίμηση, τις απειλές και την επιθετικότητα, ώστε να βρίσκεται σε κυρίαρχη θέση και να ελέγχει τους άλλους.

Τελειοθηρικός/ υπερελεγκτικός τρόπος λειτουργίας: Ασκεί υπερβολικό έλεγχο με στόχο να προστατεύσει τον εαυτό του από έναν αντιλαμβανόμενο ή πραγματικό κίνδυνο. Υπάρχουν 2 κατηγορίες, ο Τελειοθηρικός/ Υπερελεγκτικός (πχ., όλα πρέπει να γίνονται τέλεια, ώστε να μην υπάρχει κριτική) και ο Παρανοϊκός/ Υπερελεγκτικός (πχ., καχύποπτος, βρίσκεται συνεχώς σε επαγρύπνηση).

Τρόπος λειτουργίας αναζήτησης της προσοχής: Το άτομο προσπαθεί να κερδίσει την προσοχή και την επιδοκιμασία – αποδοχή των άλλων με υπερβολικές συμπεριφορές, ώστε να μην νιώθει μόνο.

Υγιείς τρόποι λειτουργίας:

Υγιής ενήλικας:

  • γαλουχεί, επικυρώνει και επιβεβαιώνει τη λειτουργία του ευάλωτου παιδιού
  • θέτει όρια για τις λειτουργίες του θυμωμένου και του παρορμητικού παιδιού
  • προωθεί και υποστηρίζει τη λειτουργία του χαρούμενου παιδιού
  • καταπολεμά και τελικά αντικαθιστά τους δυσπροσαρμοστικούς τρόπους αντιμετώπισης
  • εξουδετερώνει ή μετριάζει τους δυσπροσαρμοστικούς γονεϊκούς τρόπους
  • επιτελεί ενήλικες λειτουργίες όπως εργασία, ευθύνες κα.
  • επιδιώκει ευχάριστες δραστηριότητες, όπως ενδιαφέροντα, διατήρηση της υγείας, αθλητικές δραστηριότητες.

Χαρούμενο παιδί: αισθάνεται αγαπητό, αισιόδοξο, αυθόρμητο, ικανοποιημένο, συνδεδεμένο, προστατευμένο, αποδεκτό, αξιόλογο, επικυρωμένο, ικανό, ασφαλές, δυνατό, αυτόνομο, προσαρμοστικό και με αυτοπεποίθηση.